True Story Award 2023

Author:

Fitim Gashi

First Published:

Koha.net, Kosovo, 2021-08-25

Të pastrehët e pandemisë

Për një vit fushatë, kryesore në botë ishte thirrja për t’u izoluar në shtëpi për shkak të rrezikut nga virusi COVID-19, pandemi e shpallur nga Organizata Botërore e Shëndetësisë. Por kjo nuk vlen për shumë familje nga komunitetet joshumicë që kanë mungesë strehimi e detyrohen të jetojnë në objekte të papërshtatshme, ku mungojnë kushtet elementare. Në hulumtimin e realizuar nga KOHA, në periudhën prej gjashtë muajsh, janë identifikuar problemet me strehim të këtij komuniteti dhe masat e ndërmarra nga institucionet gjatë pandemisë. Po ashtu janë sjellë modele të suksesshme që janë aplikuar në vendet e tjera gjatë pandemisë për adresimin e kësaj problematike
Është gjashtëvjeçare dhe pas i shkon babait duke mbajtur në duar grumbuj drunjsh, të cilët i ofron pranë stufës që veç ka marrë flakë, në një ditë të ftohtë shkurti. Pesë fëmijët e tjerë ngrohin duart pranë zjarrit. Është kjo rutina e përditshme që bën kryefamiljari Shpejtim Hamza në shtëpinë e improvizuar prej materialeve të ndryshme pranë objektit të rrumbullakët të betonit që më herët ka qenë thertore kafshësh.

“Para dy vjetëve një fëmijë më ka vdekur nga i ftohti. Problem me e ngrohë venin kur gjithkah është çelë. Sa herë bie shi e borë, na hyn brenda”, e nis rrëfimin Shpejtimi, teksa tregon shtojcat prej druri që u ka vendosur dyerve e dritareve për ta ndalur të ftohtin. Gati i ka bërë edhe disa kova që presin shiun nga kulmi që pikon.

Bashkëshortja e Shpejtimit ndodhet në punë. Asaj i ka rënë barra të sigurojë ushqimin për familjen për shkak të problemeve shëndetësore të burrit.

Qe 30 vjet familja Hamza ballafaqohet me mungesë strehimi.

Nuk është pronë e tij as shtëpia ku jeton aktualisht në lagjen 29 të Fushë-Kosovës, e cila popullohet nga komunitetet rom, ashkali dhe egjiptian. Do t’i duhet ta lirojë brenda muajsh pasi pronari i tokës planifikon ta rrafshojë atë.

“Me qira kam jetuar gjithë kohën. Për shkak të mungesës së kushteve nuk kam mund me pagu më, edhe kam ardhur këtu. Pronari i këtij vendi ma ka lëshuar përkohësisht deri ta bëjë një zgjidhje”, shprehet Shpejtimi.

“Më kanë thënë në mars më së largu duhet me liru vendin”.

Shpejtimi thotë se nuk ka lënë derë pa trokitur përfshirë edhe komunën për t’i ndihmuar në gjetjen e strehimit. Falë angazhimit të komunitetit ku jeton, Shpejtimi Hamzës muaj më parë i është blerë një parcelë në lagjen Plemetin, Obiliq.

Iniciativa nga komuniteti

Shaqir Berisha e njeh gjendjen e secilës familje të lagjeve 28 dhe 29. Pandemia ia ka shtuar angazhimin për t’i ndihmuar të pastrehët.

“Më së keqi Shpejtim Hamza i ka punët në Fushë-Kosovë. Qe tre muaj jemi tu u mundu me i bë zgjidhje. Kemi mbledhë para me ia ble dy ari në Plemetin. Atje ma lirë toka, këtu shtrenjtë katër deri pesë mijë euro po shkon. Me mund dy dhoma e një banjo me ia nxjerr. Kemi blerë zall për me ia nis temelit të shtëpisë. Për tjera s’kemi njëherë”, thotë Shaqir Berisha, me profesion muzikant.

Brenda perimetrit prej 2 kilometrave ndodhen lagjet 28 dhe 29 të Fushë-Kosovës ku ndodhen disa familje me mungesë strehimi dhe që jetojnë në kushte të vështira. Në hulumtimin e realizuar nga KOHA, në periudhën prej gjashtë muajsh, janë identifikuar problemet me strehim të këtij komuniteti dhe masat e ndërmarra nga institucionet gjatë pandemisë. Po ashtu janë sjellë modele të suksesshme që janë aplikuar në vendet e tjera gjatë pandemisë, për adresimin e kësaj problematike.

Në objektin gati të rrënuar pranë hekurudhës jeton familja treanëtarëshe e Shemsi Rrustemit.

“Qe pesë vjet jetoj këtu. Deri më 3 mars na kanë thanë me u largu se është tokë e komunës. S’di kah shkojmë, kah me ia mbajtë. Tokë nuk kam kurrkund se ndoshta me ndihma ma kishin ndërtu një shtëpi”, thotë Rrustemi, teksa tregon vrimat e mbyllura nëpër shtëpi me rroba për ta penguar futjen e minjve në dhomën e vetme ku jeton me gruan dhe vajzën pesëvjeçare. Ndërkaq idaren për familje e siguron duke mbledhur kënaçe.

Ai shton se ka kërkuar ndihmë nga komuna që t’i bëjë strehë diku, por që deri më tani pa sukses.

Zyrtarë të Komunës së Fushë - Kosovës kanë sqaruar situatën në lidhje me këto familje.

Zëdhënësi Ali Topalli thotë se edhe më herët kanë pasur raste si këto familje që janë vendosur në objektet e hekurudhës. Atyre u është bërë zgjidhje me ndërtim të shtëpive në prona private.

“Por si duket disa familje po vendosen në ato objekte me qëllim se do të përfitojnë në ndërtim të shtëpisë. Vlen të ceket se familjet e mëhershme nuk kanë qenë banorë të Fushë-Kosovës por kanë ardhur nga komuna e tjera. Ndërsa për familjet e lartcekura me keqardhje nuk kam informata të sakta se nga kanë ardhur, qe sa kohë dhe nga cila komunë, sepse nuk kanë bërë kërkesë zyrtare për strehim”, ka thënë Topalli.

Ai shton se në vitin 2020 kanë pranuar 43 kërkesa për strehim, dy prej tyre për shkak të situatës me COVID -19. Ndërkaq 13 kërkesa të tjera janë aprovuar për strehim për shkak të gjendjes së rëndë ekonomike.

“Janë vendosur në banesa për periudhën 3-mujore (kërkesat e pandemisë), ndërsa ato të gjendjes ekonomike dhe të strehimit për periudhën njëvjeçare. Mënyra e financimit bëhet nga Komuna, gjegjësisht Drejtoria e Shëndetësisë, bazuar në Ligjin mbi programin e financimit të bonus-banimit”, ka theksuar Topalli.

Shtëpi vetëm për ata që kanë toka

Image
Përveç Komunës, me çështjen e strehimit për komunitetet pakicë është marrë edhe niveli qendror, krahas donacioneve nga organizata joqeveritare. Megjithëse familjet Hamza dhe Rrustemi nuk janë në mesin e përfituesve, Ministria e Punës dhe Mirëqenies është duke implementuar projektin për ndërtimin e 283 shtëpive në tërë Kosovën, 20 prej tyre në Fushë- Kosovë. Por përfitues janë vetëm ata që kanë toka private. Menaxher i këtij projekti është Bashkim Krasniqi, njëherësh zëvendësministër në Ministrinë e Punës dhe Mirëqenies Sociale. Ai thotë se në vitin 2021 janë paraparë 2.5 milionë euro për ndërtimin e shtëpive për komunitetet rom, ashkali dhe egjiptian.

“Problemin kryesor e kemi se shumica e të pastrehëve nuk kanë prona në emër të tyre. Qeveria por as Komuna nuk kanë mundësi me ble edhe pronën. Ndërsa ata që kanë tokën, ne iu ndihmojmë edhe pse kërkesat janë të mëdha”, thotë ai, teksa shton se një pjesë e shtëpive të ndërtuara pritet t’u ndahen përfituesve në pjesën e parë të vitit 2021.

Sipas regjistrimit të fundit në vitin 2011, Komuna e Fushë-Kosovës ka 34 mijë e 827 banorë, nga të cilët 436 janë romë, 3 mijë e 230 janë ashkalinj dhe 282 egjiptianë. Që nga 31 dhjetori 2018, sipas vlerësimeve, janë 1 mijë e 50 romë, mbi 4 mijë ashkalinj dhe mbi 500 egjiptianë.

Zgjidhje afatshkurtra

Strehimi i njerëzve në nevojë në kohë krize të shëndetit publik në shumë vende u konsiderua nevojë emergjente. Kjo bëri që të largohen pengesat duke vendosur rregulla të reja, të cilat në kushte normale do të pengonin përparimin në adresimin e problemit të strehimit. Një gjë e tillë u dëshmua edhe në modelin e aplikuar për të pastrehët në shtetin e Kalifornisë, ShBA. Burimet publike dhe ato private u bënë bashkë për ta shpejtuar nxjerrjen e të pastrehëve nga rruga.

Kjo ka krijuar shpresën tek të pastrehët që banimi mund të zgjatet edhe pasi të mbarojë pandemia.

Pas shfaqjes së rasteve të para me COVID 19, Kalifornia nisi planin për transferimin e rreth 6 mijë të pastrehëve në 40 qendra të komunitetit lokal, të shndërruara në strehimore. Zona të tilla u pajisën me tualete dhe hapësira për pastrim të duarve. Pas mbushjes së qendrave kolektive, në prill të vitit 2020 Kalifornia nisi projektin e përkohshëm “Roomkey”, një bashkëpunim mes Shtetit dhe Autoritetit të Shërbimeve Publike për të pastrehët në Kaliforni. Shteti lidhi marrëveshje të përkohshme me hotelet për një periudhë tremujore, me mundësi të zgjatjes gjatë pandemisë. Më shumë se 14 mijë të pastrehë përfituan nga ky projekt.

Ndërkaq në terma afatgjatë është duke u zhvilluar një plan gjithëpërfshirës, në mënyrë që të pastrehët të mos kthehen në rrugë pasi kriza me COVID-19 të ketë përfunduar.

Gary Painter është profesor dhe ekspert i çështjes së të pastrehëve i cili ka publikuar një sërë hulumtimesh në katalogun e Universitetit të Kalifornisë Jugore, Los Anxhelos.

Teksa i është referuar modelit të Kalifornisë, ai thotë për KOHËN se kriza me pandeminë eliminoi barrierat të cilat normalisht do të pengonin përparimin.

janë rritur, rregullativa ligjore është lehtësuar dhe moratoriumet e dëbimeve janë shpresëdhënëse për të pastrehët në implementimin e programeve edhe pas mbarimit të pandemisë”, thotë ai. “Duhet modifikuar politikat ekzistuese në sigurimin e lehtësimeve shtesë për të pasur sukses dhe të sigurohemi që përgjigjja e politikës ndaj COVID-19 të jetë në funksion të uljes së numrit të pastrehëve dhe atyre që rrezikojnë të bien në këtë kategori”.

Sipas Painter, mbledhja e të dhënave për këtë kategori të njerëzve mund të jetë e dobishme në planin afatgjatë, në mënyrë që të krijohen programe për strehim të qëndrueshëm.

PART 2

Kufizimet

Modele të tipit si ky i Kalifornisë, ku gjithë të pastrehëve u sigurohet banim i përkohshëm janë konsideruar edhe në Kosovë, por ka kufizime për shkak të mungesës së kapaciteteve.

“Një problem i theksuar në komunën tonë është tek familjet që nuk kanë pronë dhe janë të pastrehë. Dhe Komuna nuk ka pronë për ndërtimin e objekteve të banimit social kolektiv”, ka thënë Ali Topalli.

Aktualisht fondet për të pastrehët vështirë të sigurohen për shkak parashikimeve për një recesion ekonomik. Kësisoj, banimi i përhershëm për të pastrehët mund të kufizohet nga mungesa e kapaciteteve dhe mjeteve financiare, që të adresohet drejt dhe në afat sa më të shpejtë kjo problematikë.

Për një vit fushata kryesore në botë ishte thirrja për t’u izoluar në shtëpi, për shkak të rrezikut nga virusi COVID-19, pandemi e shpallur nga Organizata Botërore e Shëndetësisë. Por kjo nuk vlen për familjen e Hamzës dhe bashkëkombësit e tij që e kalojnë ditën duke kërkuar nëpër kontejnerë.

“Këta po ruhen prej sëmundjes e na nëpër bërllok. Janë tut me ardhë me na këqyrë e me folë me neve, s’kemi pas kujt me ia qa hallet”, thotë Hamza.

Fushë-Kosova është komuna e vetme që për menaxhimin e situatës me pandeminë ka themeluar nënshtabin e komuniteteve, i cili udhëhiqet nga nënkryetari për komunitete, Qerim Gara. Ai ka treguar për veprimet që kanë ndërmarrë gjatë muajve të pandemisë për t’i dalë në ndihmë këtij komuniteti.

“Pas krijimit të shtabit kemi ndarë mjete higjienike, pako ushqimore, miell. Në këtë drejtim na ka ndihmuar edhe komuniteti ynë që gjendet në diasporë. Po ashtu, shërbimet shëndetësore u janë ofruar sikur gjithë të tjerëve. E mira është se pak persona kanë qenë të infektuar. Ka dashtë Zoti, se kush nuk ka mundur me na shpëtu prej virusit”, ka thënë Gara.

“Nevojat e komunitetit tonë janë të shumta, por kryesorja është mungesa e punësimit. 90 për qind janë të papunë, ky është shqetësimi kryesor”.

Sa i përket strehimit, edhe Gara problem kryesor e sheh mungesën e pronës.

Pasojat e mungesës së strehimit

Gjatë pandemisë Qeveria e Kosovës ka nxjerrë dhjetëra vendime për menaxhimin e COVID-19, por në asnjërin prej tyre nuk janë paraparë masa për të pastrehët dhe ata që jetojnë në kushte të vështira.

Veç mungesës së punësimit, pas mbylljes disajavore problematike ka qenë ndjekja e mësimit online të nxënësve nga komunitetet rom, ashkali dhe egjiptian.

“Si të mësojnë online fëmija kur nuk kemi pasur pajisje. As që na ka pyetur dikush nëse munden fëmija me u lidh në internet për me ndjekë mësimin”, shprehet Shpejtim Hamza, teksa shton se e ka vështirë t’i përmbushë kërkesat shkollore për gjashtë fëmijët e tij.

Për gjendjen e vështirë dhe nivelin arsimor të këtij komuniteti kanë folur edhe përfaqësues nga organizata joqeveritare “Roma Versitas Kosovo (RVS)”.

“Është veçse e njohur që komunitetet rom, ashkali dhe egjiptian në komunën e Fushë-Kosovës jetojnë në gjendje të rëndë socio-ekonomike dhe kjo ndikon negativisht dhe në procesin e arsimimit të këtyre komuniteteve. Numri më i madh vajzave nuk shkollohen fare dhe kjo pastaj ndikon që analfabetizmi të jetë zinxhir nga gjenerata në gjeneratë”, thotë Burhan Gashi, koordinator i programeve në RVS. Sipas tij, mësimi online nuk ka qenë fare i lehtë për romët, ashkalinjtë dhe egjiptianët për shkak të gjendjes se rëndë ekonomike.

“Gjatë kohës së pandemisë RVK mbi çështjen e mbajtjes së mësimit online me donatorët e saj (Roma Education Fund, Komuna e Prishtinës) ka bërë shpërndarjen e laptopëve tek studentët (18 studentë) dhe nxënësit e shkollave të mesme me ndihmën e Roma Education Fund. Po ashtu pesë tableta/ipad janë shpërndarë nga Komuna e Prishtinës”, ka shtuar Gashi.

Ai thotë se “RVK Kosovo” është e njoftuar për gjendjen e shumë familjeve në Fushë-Kosovë dhe mënyrën se si ato jetojnë, ngase në stafin e tyre ka personel që vjen nga kjo komunë.

“Misioni dhe vizioni i ‘Roma Versitas Kosovo’ është i lidhur me gjendjen e studentëve të tri komuniteteve dhe jo në mënyre direkte me gjendjen socio-ekonomike, megjithëkëtë RVK mendon që kjo çështje është barrë mbi institucionet relevante dhe përfaqësuesit politikë të këtyre tri komuniteteve”, është shprehur ai.

Raporte të shumta mbi gjendjen e komuniteteve rom, ashkalinj dhe egjiptian ndër vite ka nxjerrë edhe Misioni i OSBE-së në Kosovë. Zyrtarë të këtij misioni thonë se janë të vetëdijshëm për situatën në Fushë-Kosovë, por edhe rajonet e tjera në Kosovë. OSBE-ja ka mbështetur Strategjinë për përfshirjen e komuniteteve rom dhe ashkali në shoqërinë e Kosovës 2017-2021”, themeluar nga “Zyra e Qeverisjes së Mirë”, në kuadër të Zyrës së Kryeministrit. Duke njohur situatën e rëndë të strehimit të komuniteteve rom, ashkali dhe egjiptian të Kosovës- Strategjia renditi çështjen e strehimit si një nga katër fushat prioritare të këtij dokumenti strategjik.

“Ne punojmë ngushtë me institucionet, OJQ-të, komunitetet joshumicë me qëllim që të forcojmë respektimin e së drejtës së pronës. Kësisoj, pasi kjo situatë ka prekur në veçanti të kthyerit në Kosovë, kemi vërejtur se ndërsa shumë njerëz që jetojnë në këto lagje nuk kanë tokë për të ndërtuar shtëpitë e tyre, ata kanë edhe nevoja urgjente për qasje në ujë të pijshëm, si dhe trajtim adekuat të ujërave të zeza”, ka thënë Edita Buçaj nga Zyra për Informim e OSBE-së.

Ndërkaq vitin e kaluar OSBE-ja i ofroi mbështetje Zyrës për Qeverisje të Mirë për ta vlerësuar zbatimin e strategjisë.

“Vlerësimi do të fokusohet në nivelin komunal dhe do të raportohet mbi efektivitetin e strategjisë dhe mekanizmat e vendosur për të adresuar nevojat e përfituesve”, ka thënë Buçaj.

“Ne besojmë se ka pasur progres gjatë viteve të fundit dhe situata është më mirë sa i përket strehimit të komuniteteve rom, ashkali dhe egjiptian të Kosovës. Sidoqoftë, është e qartë se duhet bërë më shumë dhe situata nuk është e kënaqshme. Misioni i OSBE-së do të vazhdojë t’i ndihmojë institucionet dhe të gjitha komunitetet në adresimin e mëtejshëm të këtyre çështjeve”, ka përfunduar Buçaj.

Në përgjithësi, përhapja e koronavirusit COVID-19 ka ndikuar tek familjet dhe ndërmarrjet në aspekte të ndryshme në Kosovë.

Për të kuptuar ndikimin në ekonomitë familjare dhe ndërmarrje, Programi i Kombeve të Bashkuara për Zhvillim (UNDP) ka bërë një vlerësim të shpejtë mbi ndikimin socio-ekonomik të pandemisë COVID-19 dhe efektivitetin e masave reaguese të menjëhershme.

Sipas të dhënave të publikuara në qershor 2020, më shumë se gjysma e të anketuarve deklaruan se kanë hasur në vështirësi për t’iu qasur një sërë shërbimesh bazike sociale dhe shëndetësore. Rreth 50 për qind e të anketuarve pohuan se kishin probleme me sigurimin e ushqimit. Madje edhe më shumë - 56 për qind, kishin vështirësi në sigurimin e pajisjeve mjekësore për mbrojtje personale. Më shumë se 30 kanë pasur vështirësi për të siguruar produkte higjienike dhe sanitare dhe rreth 20 për qind e të anketuarve kishin vështirësi në qasjen në shërbimet shëndetësore dhe ndihmën sociale.

Programet joefikase të banimit

Dokumente të shumta ndërkombëtare promovojnë rëndësinë e strehimit që është i përshtatshëm, i përballueshëm dhe i shëndetshëm për të gjithë. Kësisoj, Karta e Gjenevës e Kombeve të Bashkuara mbi Strehimin e Qëndrueshëm ka për qëllim të mbështesë vendet anëtare, teksa ato kërkojnë të garantojnë qasje për strehim të përshtatshëm, duke i kushtuar vëmendje të veçantë uljes së ndikimit që strehimi sjell në mjedis.

Por Zyra Kombëtare e Auditorit ka evidentuar se programet e veçanta të banimit nëpër komuna të Kosovës nuk performojnë mirë. Shumica e atyre që kanë nevojë për banim social nuk kanë arritur të përfitojnë dhe shumë pak është bërë në përmirësimin e situatës. Si pasojë e mospërfitimit nga ky program i banimit, shumë qytetarë do të vazhdojnë të jetojnë në objekte të rrezikshme ose të papërshtatshme për banim.

Sipas raportit të fundit i publikuar më 2018, “Programi i Veçantë i Banimit” nuk financohet mjaftueshëm dhe resurset në dispozicion nuk janë ndarë në mënyrë efektive. Komunat kanë vështirësi të gjenerojnë fonde të mjaftueshme për t’i përmbushur të gjitha kërkesat e banimit.

“Për më shumë, burimet në dispozicion nuk ndahen në vazhdimësi tek qytetarët që kanë më shumë nevojë dhe ka raste ku përfitojnë njerëz të cilët nuk e gëzojnë këtë të drejtë”.

Po ashtu ka mangësi sa i përket sistemit të informimit, monitorimit dhe inspektimit.

“Qeveria dhe komunat nuk kanë zhvilluar një sistem për të identifikuar nevojat për banim social dhe për pasojë nuk ka të dhëna të sakta në lidhje me numrin e atyre që kanë nevojë për këtë program”, thotë raporti.

Pandemia me COVID-19 ka shkaktuar çrregullime të mëdha sociale në mbarë botën. Problemi me mungesën e strehimit vetëm sa i ka thelluar ato.

Sociologu Kushtrim Bekteshi thotë se në Kosovë dhe shoqëri pothuajse të njëjta kjo ka pasur ndikim akoma më shumë, për shkak të problemeve tashmë të etabluara në shoqëri.

“Ballafaqimi i grupeve të margjinalizuara me këtë situatë u vështirësua tej mase. Komunitetet joshumicë në Kosovë edhe para pandemisë e dimë që përballen me stigmatizime të vazhdueshme”, ka thënë Bekteshi. “Diferencimet e tilla në shoqërinë tonë zakonisht janë të pranishme për shkak se, si shoqëri nuk jemi të mësuar të bashkëjetojmë me të ndryshmen. Kjo ka bërë që të reflektohet ndaj çdo grupi që është i ndryshëm nga ne. Komunitetet janë epitoma e kësaj mënyre të të sjellit”.

Meqenëse institucionalisht ende nuk janë adresuar drejt problemet e tyre, sipas Bekteshit, pjesëtarët e këtyre komuniteteve (RAE) jo rrallë ballafaqohen edhe me probleme ekzistenciale.

“Për këtë shkak ka filluar edhe të normalizohet stërkeqja e kushteve të tyre. Ky lloj betonizimi i steriotipizimit gati edhe institucional ka prodhuar mosmundësi të integrimit të tyre në shoqëri”, shprehet ai.

Në pritje të vitit të ri, Shemsi Rrustemi numëron ditët që i kanë mbetur para se ta lëshojë objektin ku jeton tani.

“Koha shkon shpejt dhe deri në mars duhet me dalë edhe prej këtu. Dëshira e vetme është me siguru një strehë për familjen. Por me shishe e me hekura nuk ndërtohet shpia”, thotë Rrustemi.